Kontaktirajte nas.
Pišite nam na: portal@polis.ba
Nostalgija za državom oca: ‘Jedan dio istočnih Nijemaca želi nazad DDR koji nikada nije postojao’
Zapad je postao nesiguran, i nedostaju nam jasne predodžbe o budućnosti. Mnogi su u potrazi za sigurnosnim užadima. Pronalaze ih u prošlosti, ili još više u predstavama koje su o njoj sebi kreirali. Ekstremisti dobro napreduju kad se služe nostalgijom za tradicijom i autoritarnom državom. Slika o DDR-u predstavlja šablon
Autor: Andreas Ernst; izvor: Neue Zürcher Zeitung, 15. oktober 2024., br. 40; prevod: Srđan Šušnica, 07. novembar 2024. (Originalni naslov: Interview – Sehnsucht nach Vater Staat: “Ein Teil der Ostdeutschen wünscht sich eine DDR zurück, die es nie gab”)
Ilko-Sascha Kowalczuk je odrastao u Njemačkoj Demokratskoj Republici (DDR)[1] i istraživao ju je kao istoričar. Objašnjava njeno osnivanje pod okriljem Staljina i njen pad zahvaljujući jednoj tankoj manjini.
Gospodine Kowalczuk, 7. oktobra prije 75 godina je osnovana Njemačka Demokratska Republika. Da li neko u Njemačkoj obilježava ovaj datum?
Da, pa postojala je u Berlinu jedna priredba sa Egon-om Krenz-om, posljednjim Generalnim sekretarom Partije socijalističkog jedinstva Njemačke (SED)[2]. On bi držao neke, istorijski posmatrano, revizionističke govore, a prisutni bi mu klicali. Znatan dio istočnonjemačkih žitelja želi nazad DDR koji nikada nije postojao. Jedno ispitivanje univerziteta u Lajpcigu pokazalo je da se čak 10 procenata istočnih Nijemaca mlađih od 30 godina osjećaju kao građani DDR-a. Oni nemaju iskustvo života u toj zemlji, ali ona njima izgleda poput neke vrste socijalističke narodne komedije (‘Komödienstadel’[3]). Sa socijalnom sigurnošću, ali bez Štazija (Stasi), zida i ubistava prebjega na zidu.
DDR je bio dijete geopolitičkog rascjepa Evrope nakon Drugog svjetskog rata. Osnovana kao država od strane Sovjetskog saveza. Kakvu ulogu su u tome odigrali Nijemci?
Istočnonjemački komunisti su isprva bili samo marionete okupacione sile – sve do jedne istaknute figure: Walter-a Ulbricht-a. On je uživao veliki ugled kako kod sovjetskih funkcionera tako i kod njemačkih komunista. Bio je jedini kojeg su okupatori slušali. ‘Nasilnim’ ujedinjenjem Socijaldemokratske partije (SPD) i Komunističke partije (KPD) Njemačke on je 1946. godine stvorio Partiju socijalističkog jedinstva Njemačke (SED), buduću državnu partiju. Ali Ulbricht je više bio dio sovjetskih struktura moći, nego li predstavnik domaćih komunista – više ‘Tovarišč’ nego drug. Nastanak DDR-a je nezamisliv bez nacionalsocijalizma, njemačkog poraza i bez Staljinove geopolitičke pretenzije za vladanjem. No, DDR je od 1953. godine sve više opstajao na vlastitim nogama.
Godine 1953. radnici su ustali protiv novog režima. U vašim knjigama argumentirate da je od 1961. godine i izgradnje zida počelo novo razdoblje u kojem je DDR uživao sve veći legitimitet kod svojih građana.
Da, to je bilo Ulbricht-ovo dostignuće. Unatoč otporu partijskog aparata, i prije svega otporu njegovog kasnijeg nasljednika Erich-a Honecker-a, Ulbricht je progurao niz reformi nakon izgradnje zida. Ovaj paradoks si treba predstaviti: pomoću zida on je pritvorio 17 miliona ljudi, zatvorio ih je iza bodljikave žice, a istovremeno je prema unutra ostvario neko popuštanje političkog pritiska. Privreda i kazneno pravo su se modernizirali, mladi ljudi su smjeli nositi dužu kosu – u svakom slučaju, sve dok su svi bili u saglasju sa važećim političkim uvjerenjima. Od 1962. do 1965. godine partija je zbilja imala najveću podršku u svojoj istoriji.
Ali, ipak ovaj legitimitet je iznova bio dovođen u pitanje kada god bi se DDR poredio sa uspješnijom Saveznom Republikom Njemačkom (BRD)?
Ne odmah u početku. Iako je Savezna Republika Njemačka već u 1950-tim i 1960-tim godinama bila privlačnija, činilo se da njena prednost još nije bila nedostizljiva. Godine 1963. je opremljenost kućanstava sa hladnjacima i radio-uređajima bila otprilike ravnomjerna – čak i kada se radi o kvalitetu i dizajnu. Ovo se promijenilo u 1970-tim godinama – između ostalog i kao rezultat naftne krize. Od tada se jaz između istoka i zapada stalno povećava i postaje osjetniji. Istovremeno rukovodstvo je starilo i ideološki otvrdnjavalo.
Šta to znači?
Rukovodstvo oko Ulbricht-a (1893-1973) i Honecker-a (1912-1994) je kulturološki zapelo u eri između dva svjetska rata. Njihov cilj je bio napredak ‘zaposlenika’, radnog naroda, znači 90% društva. I oni su to shvatali ovako: svi bi trebali biti siti, svi bi trebali dobiti obrazovanje i također imati krov nad glave. Mnogo građana DDR-a je ovo cijenilo tokom 1950-tih i 1960-tih. Ali onda, onima rođenim u DDR-u to više nije bilo dovoljno. Raskorak sa Zapadom se tada politizirao: ili mogu nešto uraditi i učiniti ovu drek-zemlju boljom ili odlazim. Ovo je tada bilo pitanje za nemali broj ljudi.
Kada se to desilo? Ima li neka prijelomna tačka ili je to bilo jedno puzajuće otkazivanje lojalnosti?
Važan trenutak je nastupio 1976. godine sa oduzimanjem državljanstva Wolf-u Biermann-u, kantautoru i liričaru. Pojedini umjetnici, inače lojalni državi, najednom su odbili poslušnost: glumci Manfred Krug i Eva-Maria Hagen, pisci Christa Wolf ili Stefan Heym – ovo su bile zvijezde sa karizmom! Pored toga postupno su dolazili i ekonomski problemi. Rastući dugovi i mnogo preduzeća koja preživljavaju jedino zahvaljujući državnim poticajima, što je bila javna tajna. I na kraju, u ranim 1980-tim godinama na zapadu nastaje mirovni pokret iz straha od nuklearnog rata. Oni su se povezali sa istomišljenicima na istoku. U crkvama, jedinim prostorima slobodnim od države, mogao se vježbati i kušati otpor.
I u Sovjetskom Savezu je na vlast 1985. godine došao Michail Gorbatschow. Kakav je uticaj on imao na DDR?
Gorbatschow zapravo nije došao da dokine socijalizam, već da ga obnovi kroz ‘istinski lenjinizam’ i spasi Sovjetski Savez. Sa njim tad mnogo toga postaje očitije. Govorio je novim jezikom. To je probudilo ogromna nadanja u DDR-u, nakon kojih je ubrzo slijedilo razočaranje. Jer se režim nije mijenjao. I onda je došao odlučujući trenutak. Funkcioneri su počeli da sumnjaju u institucije. To je nužna pretpostavka svake revolucije da unutar samog kartela moći dođe do previranja.
DDR je bila autoritarna država. Uistinu idealna za otjelovljenje države oca?
Odnos između građana i države u DDR-u je veoma poseban. To važi ne samo za poslušne podanike, već čak i za one koji su otkazali poslušnost DDR-u i napustili ga. Pisac Uwe Johnson koji se 1959. godine preselio u Zapadni Berlin, je to najbolje izrazio: Ljudi, istina, odlaze vani, ali oni uopšte ne žele stići u novo mjesto. Oni ne mogu pobjeći od DDR-a, govore o toj državi kao o porodici. Opravdavaju se, žele dobiti odrješenje od nje, ili čak nešto dati DDR-u zauzvrat.
Poput izgubljenog sina! Ali odakle dolazi taj ‘kompleks oca’?
Iz duge istorije njemačke autoritarne države. U njoj je demokratija Vajmarske Republike nesreća pri radu. Njemačko Carstvo (1871-1918.), koje neki danas reinterpretiraju kao emancipacioni projekat, je bila autoritarna država par excellence. DDR kombinira skrb o podanicima zahvaljujući naprednom socijalnom zakonodavstvu, sa represijom protiv kritičara kroz socijalističko zakonodavstvo. Štap i šargarepa, to je metoda države oca. Ovo je ujedno i najveća razlika između njemačke istorije i istorije Sjedinjenih Američkih Država, Velike Britanije, Francuske i Švajcarske, klasičnih liberalnih zemalja. DDR se nadovezuje na njemačku tradiciju i revitalizira je. Snage u društvu se ne trebaju slobodno razvijati, nego trebaju biti upravljene od države. U biti tu se radi o podržavljenju društva.
Šta se desilo sa takvim društvom kada je 1990. godine izgubilo svoju državu?
Raspalo se. Na državnim poslovima je bilo zaposleno 95 procenata od ukupno zaposlenih u zemlji. Postojalo je samo nešto malo privatnih preduzeća. Ali u državnim preduzećima nije se samo proizvodilo, ona su također bila mjesta društvenog življenja. Njima su bila priključena kulturna udruženja, skrb za djecu, briga o starijim osobama ili posredovanje godišnjih odmora. Dolaskom monetarne unije, od 1. jula 1990. godine, sve je to iz dana u dan propadalo. Ovakva promjena se niti u jednoj drugoj eks-komunističkoj zemlji nije odigrala tako brzo i tako radikalno kao u Istočnoj Njemačkoj. Ali i nigdje drugdje u istočnoj Evropi ova promjena nije bila tako jako amortizirana od strane socijalne države. Ipak za ljude u DDR-u koji su se prije toga jedva susretali sa nezaposlenošću ili sa ekonomski prisilnom mobilnošću, ovo je bio šok. Bio je to životni lom, koji je prenapregao mogućnosti mnogih. Pogotovo zato što je tome prethodio život u izolaciji.
U DDR-u nije bilo ozbiljno shvaćenog hvatanja u koštac sa nasljeđem nacionalizma i Holokausta. Nije bilo 1968. godine, niti kulturnog buđenja, a ni veliki sukob istoričara kao onaj 1986. godine u Saveznoj Republici Njemačkoj. Šta su posljedice?
Dugoročne mentalne posljedice ideološke indoktrinacije bile su podcijenjene. Onaj koji stalno i iznova sluša i čuje samo jednu istinu, može o njoj reći samo ‘jeste’ ili ‘nije tako’. Argumentirano raspravljanje o istoriji i sadašnjici nije postojalo. Dominantni stavovi mogu biti prevladani jedino ako se ljudi smisleno i promišljeno hvataju u koštac sa njima. A ljudi su bili od toga odvikavani. Mnogo bivših građana DDR-a nije naučilo da suočavanje sa vlastitom istorijom shvati kao izraz pluralističke demokratije. To je stvorilo rigidan pogled na sadašnjost, razmišljanje po shemi ‘prijatelj-neprijatelj’.
DDR je 1949. godine ustanovljena od strane Sovjetskog Saveza, a 1990. godine od Moskve napuštena, jer Gorbačov nije podržao njezino rukovodstvo. Da li su njeni građani uopšte igrali neku ulogu?
Ovdje se moram snažno usprotiviti! Sam sam ‘osamdesetdevetaš’, učesnik u ‘revoluciji slobode’. Mi smo sistem doveli do urušavanja. Jasno je da je geopolitički kontekst dio priče, poput recimo stava Gorbačova da ne želi gušenje tog procesa u krvi. Revolucije su uvijek povezane sa više uzroka i preduslova. Nezamislivo je međutim da revolucija u DDR-u 1989. godine bude uspješna bez volje i hrabrosti jedne tanke manjine. Ova manjina se pobunila protiv režimske manjine. A u međuprostoru je bila većina, stojeći iza zavjesa i čekajući da se utvrdi ko je pobjednik. Onda se ta većina stavila na stranu pobjednika. U pitanju je mit ako se kaže da je većina građana DDR-a izborila slobodu.
‘Alternativa za Njemačku’ (AfD) i Savez Sahra-e Wagenknecht, ekstremne partije, su porasle na nedavnim izborima u istočnoj Njemačkoj. One žele homogeno društvo, jaku državu, jednu vrstu nacionalnog socijalizma. Slično se pokazuje i u mnogim evropskim zemljama od Finske preko Francuske do Austrije. Da li je bivša DDR sada po prvi put uistinu avangarda?
Ne bih govorio o avangardi. Ali se to u istočnoj Njemačkoj pokazalo mnogo ranije i radikalnije nego drugdje. Jer nakon šoka slobode izazvanog tranzicijom, istočna Njemačka se sada po drugi put suočava sa globalnim istorijskim promjenama, koje su nas sve preplavile. Zapad je postao nesiguran, i nedostaju nam jasne predodžbe o budućnosti. Mnogi su u potrazi za sigurnosnim užadima. Pronalaze ih u prošlosti, ili još više u predstavama koje su o njoj sebi kreirali. Ekstremisti dobro napreduju kad se služe nostalgijom za tradicijom i autoritarnom državom. Slika o DDR-u predstavlja šablon.
________________
[1] DDR je skraćenica za Deutsche Demokratische Republik – Njemačku Demokratsku Republiku, kolokvijalno zvanu i Istočna Njemačka, nastalu nakon Drugog svjetskog rata kada su Sile Antante pobijedile Hitlerov Treći rajh i podijelile ga, prvo na četiri okupacione zone, američku, britansku, francusku na zapadu i sovjetsku na istoku – da bi se 23. maja 1949. godine spajanjem tri zapadne zone proglasila Savezna Republika Njemačka (BRD) sa kapitalističkim društveno-ekonomskim uređenjem (kolokvijalno zvana Zapadna Njemačka), a 7. oktobra iste godine od sovjetske zone formirala Njemačka Demokratska Republika (DDR) sa real-socijalističkim društveno-ekonomskim uređenjem. DDR je obuhvatala današnje pokrajine Mecklenburg-Vorpommern, Brandenburg, Sachsen, Sachsen-Anhalt, Thüringen, dvije manje opštine u pokrajini Niedersachsen te istočni dio grada Berlina. DDR je prestala da postoji ujedinjenjem, tačnije pristupanjem ili prisajedinjenjem DDR-a BDR-u, koje je zvanično proglašeno 3. oktobra 1990. godine.
[2] SED je skraćenica za Sozialistische Einheitspartei Deutschlands – Partiju socijalističkog jedinstva Njemačke koja je bila marksističko-lenjinistička partija osnovana 21./22. aprila 1946. godine ujedinjenjem Komunističke partije Njemačke (KPD) i Socijaldemokratske partije Njemačke godine na području sovjetske okupacione zone.
[3] ‘Der Komödienstadel’ ili u slobodnom prevodu ‘Narodna komedija’ je komična i narodnjačko-popularna pozorišna predstava na bavarskom dijalektu njemačkog jezika, koju je 1959. godine osmislio Olf Fischer, njemački pisac, režiser i glumac, i koja se kao teatarski komad izvodi u seoskim ambijentima pred živom publikom. Isprva je komad bio audio-dramatizovan kao radio-komedija, a ubrzo potom i televiziran kao TV-komedija izvođena i snimana pred publikom. TV-komedija se i danas izvodi i emituje na bavarskoj televizijskoj stanici BR (Bayerischen Rundfunks).
Ilko-Sascha Kowalczuk je objavio dvotomnu biografiju Walter-a Ulbricht-a (C. H. Beck, München 2023/24), a posljednja objavljena knjiga je Freiheitsschock. Eine andere Geschichte Ostdeutschlands von 1989 bis heute [Šok slobode. Jedna drugačija istorija istočne Njemačke od 1989. godine do danas], C. H. Beck, München 2024.